Кулун тутар 16 күнэ — саха омук үөрэхтэниитигэр сүдү кылааттаах, саха литературатын төрүттээччи, сырдатааччы, төрөөбүт тылын, норуот историятын уонна култууратын чинчийээччи, норуот фольклорун утумнаах хомуйааччыта, бөлүһүөк Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүт күнэ.
Бу күн А.А.Саввин аатынан Чурапчытааҕы история уонна этнография мусуойугар “Өксөкүлээх сардаҥата” диэн чүмэчи уматан Улуу киһибитигэр сүгүрүйдүбүт, кини өлбөт-сүппэт айымньыларын аахтыбыт.
🔸 Биллиилээх фольклорист, этнограб А.А.Саввин түмэли тэрийиитин историята
А.А.Саввин аатынан Чурапчытааҕы история уонна этнография музейын төрүттэниитин историятыттан маҥнай сырдаттахха, 1930-с сыллартан саҕаланар. Дед Курашов аатынан ШКМ оскуолатын оҕолоро уонна коллектива маҥнайгы былыргы малы түмүү үлэтин саҕалаабыттар.
Н.Д.Кривошапкин – Уот Субуруускай 1932 сыллахха, Саха Автономията төрүттэммитэ 10 сылыгар анаан альбом таһааттарбыта. Бу альбом түөрт сирэйигэр ШКМ иһинэн тэриллибит музей экспонаттарын көрдөрөр хаартыскалар бааллар. Манна көстөр экспонаттартан кымыска туттуллар иһиттэр, ат тэриллэрэ биһиги музейбытыгар билигин бааллар, дьоһун миэстэни ылаллар.
1946-1948 сылларга В.С.Соловьев-Болот Боотур – фронтовик-учуутал, норуодунай суруйааччы Амма өрүс сүнньүнэн, былыргы аҕа уустара ордук түөлбэлээн олорбут сирдэринэн походтары тэрийэн оскуола музейын эбии хаҥаппыттара: булт уонна күннээҕи олоххо туттуллар тэриллэри, дьахтар дьабака бэргэһэтин, тииҥ кутуругуттан моойтуругу, былыргы кыыллар уҥуохтарын булаттаабыттара. Уосайа 445 предметтээх: 185 сүрүн фондаҕа уонна 260 көмө матырыйаал быһыытынан фондалаах оскуола иһинэн музей-хоһо диэн баар буолбута. Бу музей-хос көхтөөхтүк үлэлээн, нэһилиэнньэ сэҥээриитин ылары ситиһэн, 1948 сыллаахха общественность уонна партия райкома туруорсаннар, кулун тутар ый 11 күнүгэр Чурапчы кыраайы үөрэтэр музейын тэрийэр туһунан райсовет исполкомун анал уурааҕа тахсыбыта.
Маҥнайгы директорынан биллиилээх фольклориһы, этнограбы Андрей Андреевич Саввины анаабыттара. Уураахха сурулла сылдьарынан таҥара дьиэтигэр музейы тэрийэргэ диэбиттэр. Үп-харчы кыаллыбатаҕа буолуо быһыыта, Андрей Андреевич Саввин эргэ дьиэни ремоннаан, музей үлэтин бары хайысхатыгар соҕотоҕун ылсан үлэлээбитэ. Биир көмөлөһөөччүтэ харабыл дуоһунастаах Кривошапкина Фекла диэн үлэлээбит. Бу музей дьиэтэ билиҥҥинэн нэһилиэк киинигэр, 5 мэндиэмэннээҕинэн биллэр дьиэлэр диэки турбут.
Андрей Андреевич киэҥ сиринэн экспедицияларга сылдьан баай көрүүлээх, билиилээх чинчийиилэрин барытын түмэли тэрийэргэ биэрбитэ. Хара маҥнайгыттан научнай төрүккэ олоҕурбут музейы төрүттээбитэ. Музей үлэтэ-хамнаһа хайдах буолуохтааҕын толору билэр буолан, күн бүгүнүгэр диэри кини ыйбыт хайысхатынан үлэлии олоробут. Ол саҕаттан, күн бүгүнүгэр диэри этнографияны, төрөөбүт айылҕабытын, оройуоммут историятын кэпсиир аналлаах музей буолабыт. А.А. Саввин үлэлиир кэмигэр 1733 мал баара бэлиэтэммит: сүрүн фондаҕа 1405, көмө матырыйаал 378. Бу малы-салы булааһыҥҥа комплектования ньымаларын тутуһан былааннаахтык үлэлээбит. Үгүс экспонаты дьон бэйэтэ бэлэхтээбитэ уонна Андрей Андреевич харчы көрдөрөн атыыласпыта. Сорох малы полевой экспедицияларга, оҕолору кытары көрдөөн булбуттар.
А.А. Саввин дьоҥҥо-сэргэҕэ мэлдьи агитационнай, былыргы мал төрүт итэҕэли, историяны илдьэ сылдьарын, сүдү суолталааҕын быһаарыы үлэтин күүскэ ыыппыта. Аҕыйах сыл иһигэр музейы толору олохтообута, тэрийбитэ.
1952-1961 сылларга биллиилээх суруйааччы Михаил Федосеевич Доҕордуурап үлэлээбитэ. Кини үлэлиир сылларыгар «Музей аана сабыллыбат буолбута”, – диэн мээнэҕэ эппэттэрэ-ахтыбаттара буолуо. Михаил Федосеевич музей оройуон олоҕор сүрүн культурнай киин буоларын ситиспитин ордук бэлиэтиэххэ наада. Ыллыктаах толкуйдаах, ылыннарыылаах тыллаах суруйааччы үлэлиир кэмигэр дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустар сирэ буолбут. Музей дьиэтигэр сыһыары тутуу туттаран, экспозициятын кэҥэтэн, айылҕа залын оҥорбута. Эбии ураты чуучулалары: бүүчээн, тайах уо.д.а. оҥотторон көрдөрүүгэ туруорбута. Оскуоланы кытары үлэни салҕаан, Чурапчы орто оскуолатын кытары сөҥнөһөн, оҕолор походтарын түмүгэр кэрэхсэбиллээх экспонаттар киирбиттэрэ. Гражданскай сэрии историятын үөрэтиигэ Михаил Федосеевич көҕүлээһининэн оройуоннай комиссия тэриллибитэ, архивнай докуменнары ырытары ситиһэннэр, 23 партизан бойобуой олоҕо суруллубута, “Чурапчы колотушката” диэнинэн аатырбыт, хааннаах дьайыыттан өлбүт дьон аата чопчуламмыта, кинилэргэ анаммыт «Братскай могила” саҥардыллыбыта.
Бу музей бастакы дьиэтигэр икки бастакы директордарбыт А.А.Саввин уонна М.Ф.Доҕордуурап үлэлээбиттэрэ.
Михаил Федосеевич кэнниттэн өр сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит Николай Семенович Кривошапкин 1961-1969 сылларга музейга үлэлээбитэ. Кинини кытары научнай сотруднигынан Гаврил Гаврильевич Макаров диэн фотограф, худуоһунньук үлэлээбит.
Чурапчы нэһилиэгин культурата 1965 сыллаахха оҥоһуллубут икки сыллаах былааныгар музейы таҥара дьиэтигэр көһөрөр, эбии салҕааһын, системэнэн ититиини киллэрэр туһунан, барыта 27,03 тыһ. солк. культура министерствотыгар туруорсуллубутун, бу үлэ 1966 сылга бүтүөхтээҕин былааннаабыттар. Ол эрэн кэккэ биричиинэлэринэн тиһэҕэр тиийбэтэх: тутуу материала, үп-харчы тиийбэтиттэн, музей дьиэтигэр олорор ыаллары көһөрөн испэтэхтэриттэн уо.д.а. кыһалҕалары көрсүбүттэр. Ол да буоллар капитальнай ремонт оҥорон саҕалаабыттар, столярнай үлэтин, ис-тас ыраастааһынын оҥорбуттар.
1965 сыллаах үлэлэрин түмүгүн Николай Семенович отчетуттан көрдөххө музей 3780 экспонаттаах, сыл устата 272 экспонат эбиллибит, сылга 4592 киһи сылдьыбыт. Чурапчы орто оскуолатын оҕолорун кытары “Кыһыл суолдьуттар” диэн пионерскай бөлөх тэриллэн суолталаах маллары булууга үлэлэспиттэр. Эбии экспозицияны үөрэтиигэ политсыылынайдар, Автономия төрүттэниитин, комсомол, пионер хамсааһыннарын, оройуон тыатын хаһаайыстыбатын туһунан кэпсиир стендалар эбиллибиттэр, саҥардыллыбыттар. Бу отчетугар музей дьиэтэ таҥара дьиэтигэр көһөрө тоҕоостооҕун быһаарбыт, туруорсубут, Саха АССР культуратын министертвотыттан эбии үп көрдөөбүт.
Таҥара дьиэтигэр олохтоохтук киирии үлэтэ 1970-1976 сылларга суруйааччы Степан Феоктистович Софронов-Феоктист Софронов үлэлиир кэмнэригэр ситэриллибит.
Музей былыргы кирпииччэ оһохторунан олорор эрдэҕинэ олус тымныы уонна оһохтор элбэх миэстэни ылаллара. Степан Феоктистович биир саамай тыын боппуруоһу ититиини уунан оттуллар системэҕэ көһөртөрөрү ситиспит. Музей дьиэтин ремонун кыайан баран, музей экспозициятын саҥардыыга араас үлэлэри ыыппыт. Холобур, Саха АССР министирин солбуйааччы П.В.Григорьевка ыыппыт справкатыгар көстөрүнэн, музей бары хосторун экспозициялара саҥардыллыбыттар: айылҕа залыгар чуучулалар, история өттүгэр сыылынайдар, спортивнай олох, комсомол, Ленин телеграммата, норуоттар доҕордоһууларын туһунан муннуктар, саҥалыы үөрэтиллэн ууруллубуттара отчеттаммыт. Уонна Степан Феоктистович үлэлиир кэмигэр нэһилиэктэргэ көһө сылдьар выставкалары тэрийэн, элбэх киһи сэҥээриитин ылан, үйэтитии үлэтин көҕүлээбиттэр.
Кэлин бу таҥара дьиэтигэр директордарынан өр сылларга үлэлээбиттэрэ: Елена Алексеевна Пермякова- 1976-1986 сс., Валентина Дмитриевна Пинигина – 1986-1993 сс, Раиса Спиридоновна Сибирякова 1995-2002 сс. Ремонт уонна экспозиция саҥардыы үлэтэ биир да директоры быһа түспэтэх эбит, мэлдьи саҥардыы, тупсарыы үлэтэ быстыбакка барбыт. Үйэ, кэм-кэрдии уларыйан истэҕин аайы экспозицияны саҥаттан көрүү сыллата барар. 1978 с. Чурапчы музейа Ем.Ярославскай аатынан Саха музейын филиала буолбута.
Елена Алексеевна Пермякова директордыыр кэмигэр, научнай сотруднигынан, норуот маастара Федора Григорьевна Пудова үлэлээбит. Кинилэр музей тула талааннаах тарбахтаахтары мунньан “Чурапчинка” диэн кружок тэрийбиттэр. Чурапчы иистэнньэннэрэ Республикаҕа бастакы миэстэҕэ сылдьар буолбуттар.
Валентина Дмитриевна Пинигина музейга 1977 сылтан научнай сотруднигынан, 1986 сылтан директорынан үлэлээбитэ. Кини үлэлиир кэмигэр Чурапчы уран тарбахтаахтара республиканскай, российскай, норуоттар икки ардыларынааҕы выставкаларга ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Үгүс киһи норуот маастарынан буолбута, Николаева Анна Гаврильевна, Пинигин Роман Михайлович ССРС художниктарын союһун чилиэнинэн буолбуттара. Ол түмүгэр, 1989 сыллаахха «Ай» норуодунай студия тэриллибитэ. Валентина Дмитриевна Национальнай Художественнай Музей «Раритеты Якутии» диэн проегар Чурапчы улууһуттан куратордаан республикаҕа бастакынан быыстапканы туруоран, кэнники «Раритеты Якутии: Чурапчинский улус» альбом-каталогка музей эскпонаттара үөрэтиллэн, түмүллэн тахсыбыттара.
1990 сылтан музей муниципальнай бас билиигэ бэриллэн, улуустааҕы культура управлениетын иһинэн үлэлиир. 1992 сылтан музей “кыраайы үөрэтэр” диэнтэн “история уонна этнография” музейа диэн уларытыллан ааттаммыт, 1996 сылтан Андрей Андреевич Саввин аатын сүгэбит.
1980-с сыллар ортолоруттан музей научнай сотруднигынан Гавриил Дмитриевич Ефимов – фронтовик, общественнай деятель, учуутал үлэлээбит. Гавриил Дмитриевич общественноһы Гражданскай уонна Аҕа Дойду сэриитин үөрэтиигэ көҕүлээн, нэһилиэктэринэн үөрэтии тэтимнээхтик ыытыллан, ол түмүгэр оскуола уонна нэһилиэк музейдара тэриллэн барбыттара: Одьулууҥҥа «Бойобуой Албан Аат», Хатылыга “Комсомол Албан Аат”, спорт школаҕа “Д.П.Коркин”, Болтоҥоҕо “Н.Д.Субуруускай”, Хадаарга “Сима Сергеев”, Чакырга “Эрилик Эристиин”, Сылаҥҥа «Сири оҥоруу» , Мугудайга “Нэһилиэк историята».
Россия журналистарын союһун чилиэнэ Раиса Спиридоновна Сибирякованы кытары научнай сотруднигынан художник, журналист, фотограф Турантаев Григорий Григорьевич, фонда салайааччытынан көмүс ууһа Дьячковскай Степан Дмитриевич үлэлээбиттэр. Бу сылларга таҥара дьиэтэ тутуллубута 100 сылын көрсө, улуус дьаһалтата И.С.Сивцев, Саха сирин культуратын министерствота А.С.Борисов үбүлээһиннэринэн таҥара дьиэтин үрдүн, куполларын саҥардан оҥоруу үлэтэ 1995 сыл сайыныгар ыытыллыбыт. Улуус дьаһалтатын дьиэтигэр хартыына галереятын арыйан үлэлэппиттэр.
2003-2011 сс. музей директорынан Григорий Григорьевич Турантаев ананан үлэлээбитэ. Музей материальнай-техническай базата олус эргэрбит кэмэ этэ. Онон улууска саҥа музей дьиэтин тутуу туһунан туруорсууну саҕалаабыта. Ол түмүгэр оччолорго улуус баһылыгынан үлэлиир Аммосов Иннокентий Николаевич уонна Саха Республикатын Правительствотын председателэ Борисов Егор Афанасьевич өйөөһүннэринэн 2008 сыллаахха таҥара дьиэтин аннынан саҥа, таас, икки этээстээх дьиэ тутуллубута. Онон музей фондатын таҥара дьиэтиттэн көһөрүү үлэтэ саҕаламмыта. Ол эрээри бу саҥа тутуу котельнайа, ититиитэ табыллыбакка кэккэ сылларга сатаан үлэлээбэтэҕэ.
2011 сылтан директорынан Толстоухов Юрий Семенович ананан үлэлиир. Музейга фонданы харайааччынан Пинигина Валентина Дмитриевна, онтон 2012 сылтан Попова Варвара Дмитриевна үлэлээбиттэрэ. 2014 сыллаахха саҥа талыллыбыт баһылык Ноговицын Андрей Тимофеевич музей дьиэтин саҥаттан ремоннатар дьаһаллары ылан, үлэ саҕаланан 2015 сыл кулун тутар ыйга музей иккис тыынын ылан бар дьоҥҥо аанын арыйбыта. 2016 сыллаахха улууска Музей сыла биллэриллэн үлэ тэтимнээхтик барбыта. Бу сылтан саҕалаан нэһилиэктэр аайы музейдар сөргүтүллэн, сорохторо саҥалыы тэринэннэр, музей дьыалата Чурапчы улууһугар биллэ тупсубута. Хатылытааҕы Көһөрүллүү музейа филиалбыт буолбута.
«Музей экспоната – нэһилиэк историятыгар» улуус нэһилиэктэрин быыстапкалара бэрт тэрээһиннээхтик турбуттара. Чурапчы улууһугар государственнай музейдар күннэрэ ыытылланнар нэһилиэнньэ биһирэбилин ылбыттара, үгүс киһи сылдьыбыта. Научнай сотрудниктарынан Максимова Нюргуяна Егоровна, Ядреева Ольга Анатольевна таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Кинилэр граннарга ситиһиилээхтик кыттаннар музейга саҥа оборудованиелары ылары ситиспиппит.
Билигин коллективпытыгар барыта 12 киһи үлэлиир: Чурапчы музейыгар 5 специалист, 4 тех. үлэһит, Хатылы музейыгар 2 специалист, 1 тех. үлэһит. Музей уруккуттан билиҥҥи кэмҥэ диэри үгэс буолан кэлбит проектардаах: “Дьиэ кэргэн ытык мала” – сылын аайы биир ыал баайын дьон-сэргэ көрдөрүүтүгэр таһаарабыт, «Экспонат года» – илин эҥэр улуустарын икки ардыгар ураты экспонаттар күрэхтэрин тэрийэбит, “Экскурсовод года” – оскуола оҕолорун музей үлэтигэр сыһыаран күрэх ыытабыт, “Ночь в музее” – араас маастар кылаастар, экскурсиялар, уо.д.а. ыытыллаллар. Автономия 100 сылын чэрчитинэн “Саргыны салайсыбыт үтүө дьоммут” – диэн саҥа проектпыт Чурапчыттан тахсыбыт, сахалартан бэйэлэрин дьыалаларыгар бастакы, бастыҥ буолбут дьоммутун сырдатар ис хоһоонноох. Бу проектпыт дьон-сэргэ сэҥээриитин ылан, инникитин да киэҥ былааннардаах.
2022 сыл улахан ситиһиитэ муниципальнай музейдары техническэй өттүнэн хааччыйыыга регион бюджетыттан субсидияҕа 1млн 200 тыһ. харчыны кэмигэр сөптөөх үлэни ыытан ылары ситиһэммит, улахан экран, звуковой аппаратура уо.д.а. туһалаах маллары ыламмыт, ыытар тэрээһиннэрбит ордук тубуста.
Аныгы кэм ирдэбилинэн үгүс историяны сырдатар видеороликтары оҥорон социальнай ситиминэн тарҕатабыт, экспозицияларбытын саҥардабыт. Билигин музей сүрүн фондатыгар 6046 предметтээх, сылга ортотунан 6000 киһи сылдьар. “Раритет” диэн историческай уонна культурнай хайысхалаах НКО тэринэн, араас проектары олоххо киллэриигэ үлэлэһэбит. Быйыл музейбыт тэриллибитэ 75 сылын, нэһилиэкпит 375 сылын бэлиэтээри үгүс үлэни былааннаан олоробут.
Сэбиэскэй партийнай салайааччы, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын, судаарыстыбаннай сулууспа, телевидение уонна радио туйгуна, Чурапчы, Булуҥ улуустарын Бочуоттаах олохтооҕо, Чурапчы көһөрүллүүтүн үйэтитээччи Агафия Семеновна Птицына олоҕун кэпсиир тэрээһиҥҥэ ыҥырабыт
19-с туһунан хайыһар биригээдэтигэр 1712 нуучча, 597 саха, 253 украинец, 95 татаар, 66 белорус уонна 200 киһи араас омук баара. Бу чуолаан Саха өрөспүүбүлүкэтиттэн ыҥырыллыбыт саллааттартан талыллыбыт, таҥыллыбыт сэриилэһэр чаас (https://kiinkuorat.ru/articles/ilmen-k-lge-tragediya).
Ордук элбэх киһи олунньу 23 күнүгэр Ильмень күөлгэ өлбүтэ. Аҥардас бу күн өлбүт саха саллаатын ахсаана 80 киһи.
Чурапчыттан 19 ТХБ кыттыбыт 57 киһи аатын, онтон олунньу 23 күнүгэр өлбүт 11 киһи аатын И.М.Павлов үлэлэригэр көрүөххэ сөп:
Алаҕар
Аччаҕар
Болтоҥо
Болугур
Мугудай
Мэлдьэхси
Одьулуун
Соловьев
Сылаҥ
Төлөй
Хадаар
Хатылы
Хайахсыт
Хоптоҕо
Чакыр
🔶 Олунньу 18 күнүгэр Аҕа дойду көмүскээччилэрин күнүгэр анаммыт саха иһитин чочуйан оҥорууга семинар-практикумҥа биһиги специалиспыт Илья Ильич Лазарев сылдьан үөрэннэ
🔶 Олунньу 17 күнүгэр Чурапчы улууһугар культура, литература уонна искусство күннэрин чэрчитинэн П.Е.Гуляев салайыылаах делегация Ем. Ярославскай аатынан Саха музейыгар, С.А.Зверев – Кыыл Уола аатынан Үҥкүү уонна Олоҥхо тыйаатырдарыгар сырыттылар, инники үлэни торумнустулар.
🔸 “Алаҕар нэһилиэгэ” МТ Чурапчы улууһугар “Ытыктабыл” сылынан Сэбиэскэй буойуттар фашистартан Сталинград куораты босхолообуттара 80 сылынан, аатырбыт артиллерист Г.Д. Протодьяконов олоҕун сырдатар кинигэни бэлэх уунна.
Кинигэҕэ Чурапчы улууһун Алаҕарыттан төрүттээх саха саллаатын аатын ааттаппыт Протодьяконов Г.Д. дьиҥнээх дьоруой буоларын туоһулуур айымньылара, архыып докумуоннара, ахтыылара киирбиттэр.
🔸 Саха норуодунай суруйааччыта С.А.Новгородов – Сэмэн Тумат “Лингвист Семен Новгородов уонна кэм-кэрдии тсохоло” кинигэтин түмэлбит библиотекатыгар бэлэх уунна.
Кинигэҕэ ааптар лингвист С.А.Новгородов Тыл наукатыгар оҥорбут үлэтин сырдатыынан сибээстээн кэккэ ыстатыйалары, публикациялары таһынан “Лингвист Семен Андреевич Новгородов: хаартыскалар, докумуоннар, ыстатыйалар” (2007), “Лингвист С.А.Новгородов: хаан-уруу дьоннор суруктара. Кини туһунан ахтыылар” (2011); “Лингвист Семен Новгородов суолталаах бэлиэтээһиннэрэ” (2014); “Душе моей две Родины…” (Елена Семеновна Новгородова туһунан ахтыылар, докумуоннар); “Өй-сүрэх көрдөбүлүнэн (чинчийиилэр, көрдөөһүннэр-булуулар, публикациялар, эсселар, суоллааҕы бэлиэтиһээннэр)” (2009); “Ытыллыбыт олох” (Андрей Андреевич Новгородов); “Рукопись” (2020) диэн кинигэлэрин суруйан, түмэн таһаарда. Сэ
Сэмэн Тумат бу кинигэҕэ С.А.Новгородов тула кэм-кэрдии тосхолун ырытар.
Чурапчы улууһугар ыытыллар “Чолбон” бириэмийэ үлэһит дьоҥҥо күүстээх сыанабыл буолар”, – диэн Афанасий Иванович санаатын тириэртэ.
Сиһилии⤵️📰: https://xn--80aa7aggbp2b.xn--p1ai/article/88574
