•Муус устар 20 күнүгэр 1920 сыллаахха Сибиирдээҕи ревком Саха сирин уобалас статуһуттан көтүрэн Иркутскай губерния сорҕото оҥорбута. Онуоха салалтаны үөһэттэн аныыр буолбуттара. Иркутскайтан кэлбит салайааччылар Саха сиринээҕи партийнай тэрилтэни ыһан, атын чилиэннэри талбыттар, урукку ревком салайааччыларын Ойуунускайы, Бараховы, Аржаковы о.д.а. улуустарга ыыппыттара. Салалтаҕа Лебедев Г.И., Козлов А.Г., Агеев А.В. киирэн, урукку салалта норуокка сыһыанын ыһан, үлэһит дьон баайын былдьаан, урукку нуучча уонна саха интеллигенциятын национализмҥа балыйан үүрүү, хаайыы курдук толкуйа суох быһыылары оҥорон барбыттара. Губчек үлэһиттэрэ араас киксиилэргэ балыйан сымыйа дьыалалары тэрийбиттэр: атырдьах ыйынааҕы (1920), олунньутааҕы (1921), өлүөхүмэтээҕи, оросиннааҕы уо.д.а. Ити барыта саҥа атаҕар туран эрэр Сэбиэскэй былааһы утарар санаалары үөскэтэн испитэ.

•1922 сыл кулун тутар 2-12 күннэригэр Чурапчыга бастаанньаһыттар сийиэстэрэ буолбута. Саҥа салайар хамсааһыны тэрйибиттэр – Временное Якутское областное народное управление (ВЯОНУ). ВЯОНУ салайааччыта Ефимов Г.С., норуодунай аармыйа салайааччыта Коробейников В.А. этилэр. Ефимов Георгий Сергеевич дьиҥэ Саха автономиятын устаабын оҥорсубут, тэрийсибит киһи. Ол эрэн кэнники утары окуопаҕа көспүт. Оннук дьалхааннаах кэмнэргэ санаалара уларыйан көспүт дьон элбэх. Холобур, Артемьев Михаил Константинович маҥнай эмиэ бассабыык, ревкомовец эбит. Онтон ВЯОНУ аармыйатыгар Коробейниковка холбоспут. Бэс ыйыгар 1922 с.  Нам улууһугар Никольскай аннынан кыһыллар уонна бастаанньаһыттар быһаарыылаах киирсиилэрэ буолбута. Бу кыргыһыыга  бастаанньаһыттар хотторбуттара. Онтон сорохторо кыһылларга, сорохторо Пепеляев А.Н. аармыйатыгар холбоспуттара, олор истэригэр Артемьев М.К. эмиэ.

•Пепеляев А.Н. Аммаҕа сүрүн күүһүн уурбута, ол кэннэ Дьокуускайы ылар санаалаах этэ. 1923 сыл олунньу 2 күнүгэр 400 киһилээх Амманы үс өттүттэн сэриилээн ылбыттара. Аммаҕа хотторбуттарын истэн Строд Иван Яковлевич Дьокуускайга Амма нөҥүө барарга санаммыта. Саһыл Сыһыы диэн Амматтан 25 км хоту сытар дэриэбинэҕэ Строд И.Я. 300 киһини хомуйбута. Кинилэри утары үс батальон, кавалерийскай дивизия уонна Артемьев партизанскай этэрээтэ киирсибит. 18 күн устата төгүрүйүллэн олорон Строд И.Я. аармыйата утарыласпыта. Манна М.К.Артемьев этэрээтин утары сэриилэспитин И.Я.Строд суруйар: “В тот день в Сасыл-Сысыы появился отряд Артемьева. Из вражеских окопов отчетливо доносился высокий звонкий голос Артемьева. Мы скоро почувствовали и отметили своей кровью присутствие нового врага». Ити курдук, төһө да утарыта турдаллар, икки өттүттэн бэйэ-бэйэлэрин туһунан убаастабыллаахтык кэпсииллэрэ, байыаннай сатабылларын хайҕаһаллара. И.Я.Строд аармыйатын босхолуурга Чурапчыттан Дед Курашов этэрээтэ уонна Н.Д.Субуруускай бойобуой дружината көмөҕө тиийэннэр кыһыллар кыайбыттара.

•Төһө да бу маннык утарыта турдаллар 1925 сыллаахха Строд уонна Артемьев эйэлэспиттэр. Бу буолбут сирэ Болугур сирэ Кугда нэһилиэгэ. Болугур улахан айан суолуттан туора сытар буолан гражданскай сэрии кэмигэр улахан кыргыһыы буолбатах. Ол иһин буолуо Кулаковскай үрүҥ Артемьевы, кыһыл Строду утарыта көрсүһүннэрэн Кугда сиригэр эйэлэһиннэртээбит. Баччаларга Кугда кинээһэ Дьэбириэн Жирков эбит. Кини дойдутун дьонун: “Былаас киирсиитигэр кыттыһыман, үрүҥнэр да кыһыллар да кэллэхтэринэ утарыласпакка тугу көрдөөбүттэрин биэрэн иһин”, – диэн сүбэлиирэ. И.Я.Строд уонна М.К.Артемьев хастыы даҕаны саалаах-саадахтаах киһилээх Кугдаҕа кэлбиттэр. Кэпсэтии барар сиригэр саата суох киирбиттэр, барытын аан дьиэҕэ хаалларбыттар. Ити 1925 с. ыам ыйын 7 күнүгэр буолбута. Нөҥүө күнүгэр Хатыҥ Күрүөҕэ баар үрүҥнэр этэрээттэрэ кыһылларга бэринэн сэриилэрин сэбин «Кытарах» күөлгэ тимирпиттэрэ биллэр.

•Ити курдук, ыллыктаах толкуйдаах дьон Р.Ф.Кулаковскай уонна Дьэбириэн Жирков өр сылларга утарыта турбут дьону эйэлэһиннэртээбиттэрэ. Бу үтүө түгэни бэлиэтиир стела история буолбут сиригэр – Болугур нэһилиэгэр Кугдаҕа турда. Сэрии диэн саамай куһаҕан алдьатар күүс. Онтон гражданскай сэрии ордук курус. Ыһыллыы-тоҕуллуу, былаас уларыйар кэмэ дьону-норуоту утарыта туруорар. Маннык ыарахан кэмҥэ олорбут дьон бары тугу эрэ туһалааҕы, дойдубут туһугар оҥоробут диэн санаанан салайтараллара. Ону бу Эйэ буолбут түгэнэ эмиэ туоһулуур. Утарыласпакка бары биир санааҕа кэлбиттэрэ тупсууга улахан хардыы буолар. Эйэлээх эрэ олоххо үүнэбит-сайдабыт!