Болтоҥо нэһилиэгин баһылыга Ефремов Сергей Николаевич кэлэн музей үлэтин кытта билистэ, инники үлэлэрин торумнаста

•Муус устар 20 күнүгэр 1920 сыллаахха Сибиирдээҕи ревком Саха сирин уобалас статуһуттан көтүрэн Иркутскай губерния сорҕото оҥорбута. Онуоха салалтаны үөһэттэн аныыр буолбуттара. Иркутскайтан кэлбит салайааччылар Саха сиринээҕи партийнай тэрилтэни ыһан, атын чилиэннэри талбыттар, урукку ревком салайааччыларын Ойуунускайы, Бараховы, Аржаковы о.д.а. улуустарга ыыппыттара. Салалтаҕа Лебедев Г.И., Козлов А.Г., Агеев А.В. киирэн, урукку салалта норуокка сыһыанын ыһан, үлэһит дьон баайын былдьаан, урукку нуучча уонна саха интеллигенциятын национализмҥа балыйан үүрүү, хаайыы курдук толкуйа суох быһыылары оҥорон барбыттара. Губчек үлэһиттэрэ араас киксиилэргэ балыйан сымыйа дьыалалары тэрийбиттэр: атырдьах ыйынааҕы (1920), олунньутааҕы (1921), өлүөхүмэтээҕи, оросиннааҕы уо.д.а. Ити барыта саҥа атаҕар туран эрэр Сэбиэскэй былааһы утарар санаалары үөскэтэн испитэ.

•1922 сыл кулун тутар 2-12 күннэригэр Чурапчыга бастаанньаһыттар сийиэстэрэ буолбута. Саҥа салайар хамсааһыны тэрйибиттэр – Временное Якутское областное народное управление (ВЯОНУ). ВЯОНУ салайааччыта Ефимов Г.С., норуодунай аармыйа салайааччыта Коробейников В.А. этилэр. Ефимов Георгий Сергеевич дьиҥэ Саха автономиятын устаабын оҥорсубут, тэрийсибит киһи. Ол эрэн кэнники утары окуопаҕа көспүт. Оннук дьалхааннаах кэмнэргэ санаалара уларыйан көспүт дьон элбэх. Холобур, Артемьев Михаил Константинович маҥнай эмиэ бассабыык, ревкомовец эбит. Онтон ВЯОНУ аармыйатыгар Коробейниковка холбоспут. Бэс ыйыгар 1922 с.  Нам улууһугар Никольскай аннынан кыһыллар уонна бастаанньаһыттар быһаарыылаах киирсиилэрэ буолбута. Бу кыргыһыыга  бастаанньаһыттар хотторбуттара. Онтон сорохторо кыһылларга, сорохторо Пепеляев А.Н. аармыйатыгар холбоспуттара, олор истэригэр Артемьев М.К. эмиэ.

•Пепеляев А.Н. Аммаҕа сүрүн күүһүн уурбута, ол кэннэ Дьокуускайы ылар санаалаах этэ. 1923 сыл олунньу 2 күнүгэр 400 киһилээх Амманы үс өттүттэн сэриилээн ылбыттара. Аммаҕа хотторбуттарын истэн Строд Иван Яковлевич Дьокуускайга Амма нөҥүө барарга санаммыта. Саһыл Сыһыы диэн Амматтан 25 км хоту сытар дэриэбинэҕэ Строд И.Я. 300 киһини хомуйбута. Кинилэри утары үс батальон, кавалерийскай дивизия уонна Артемьев партизанскай этэрээтэ киирсибит. 18 күн устата төгүрүйүллэн олорон Строд И.Я. аармыйата утарыласпыта. Манна М.К.Артемьев этэрээтин утары сэриилэспитин И.Я.Строд суруйар: “В тот день в Сасыл-Сысыы появился отряд Артемьева. Из вражеских окопов отчетливо доносился высокий звонкий голос Артемьева. Мы скоро почувствовали и отметили своей кровью присутствие нового врага». Ити курдук, төһө да утарыта турдаллар, икки өттүттэн бэйэ-бэйэлэрин туһунан убаастабыллаахтык кэпсииллэрэ, байыаннай сатабылларын хайҕаһаллара. И.Я.Строд аармыйатын босхолуурга Чурапчыттан Дед Курашов этэрээтэ уонна Н.Д.Субуруускай бойобуой дружината көмөҕө тиийэннэр кыһыллар кыайбыттара.

•Төһө да бу маннык утарыта турдаллар 1925 сыллаахха Строд уонна Артемьев эйэлэспиттэр. Бу буолбут сирэ Болугур сирэ Кугда нэһилиэгэ. Болугур улахан айан суолуттан туора сытар буолан гражданскай сэрии кэмигэр улахан кыргыһыы буолбатах. Ол иһин буолуо Кулаковскай үрүҥ Артемьевы, кыһыл Строду утарыта көрсүһүннэрэн Кугда сиригэр эйэлэһиннэртээбит. Баччаларга Кугда кинээһэ Дьэбириэн Жирков эбит. Кини дойдутун дьонун: “Былаас киирсиитигэр кыттыһыман, үрүҥнэр да кыһыллар да кэллэхтэринэ утарыласпакка тугу көрдөөбүттэрин биэрэн иһин”, – диэн сүбэлиирэ. И.Я.Строд уонна М.К.Артемьев хастыы даҕаны саалаах-саадахтаах киһилээх Кугдаҕа кэлбиттэр. Кэпсэтии барар сиригэр саата суох киирбиттэр, барытын аан дьиэҕэ хаалларбыттар. Ити 1925 с. ыам ыйын 7 күнүгэр буолбута. Нөҥүө күнүгэр Хатыҥ Күрүөҕэ баар үрүҥнэр этэрээттэрэ кыһылларга бэринэн сэриилэрин сэбин «Кытарах» күөлгэ тимирпиттэрэ биллэр.

•Ити курдук, ыллыктаах толкуйдаах дьон Р.Ф.Кулаковскай уонна Дьэбириэн Жирков өр сылларга утарыта турбут дьону эйэлэһиннэртээбиттэрэ. Бу үтүө түгэни бэлиэтиир стела история буолбут сиригэр – Болугур нэһилиэгэр Кугдаҕа турда. Сэрии диэн саамай куһаҕан алдьатар күүс. Онтон гражданскай сэрии ордук курус. Ыһыллыы-тоҕуллуу, былаас уларыйар кэмэ дьону-норуоту утарыта туруорар. Маннык ыарахан кэмҥэ олорбут дьон бары тугу эрэ туһалааҕы, дойдубут туһугар оҥоробут диэн санаанан салайтараллара. Ону бу Эйэ буолбут түгэнэ эмиэ туоһулуур. Утарыласпакка бары биир санааҕа кэлбиттэрэ тупсууга улахан хардыы буолар. Эйэлээх эрэ олоххо үүнэбит-сайдабыт!

Музейбытыгар дьоһун бэлэх киирдэ. XIX-XX үйэҕэ Хайахсыт I билиҥҥинэн Чурапчы Арыылааҕар олорбут Анна Ивановна, Дмитрий Михайлович Барашковтар дьиэ кэргэн тутта сылдьыбыт, саха маанылаах ыала малын-сыалын кэпсиир альбому оҕолоро, сиэннэрэ бэлэх ууннулар. 2020 сыллаахха Арыылаахха баар Барашковтар ампаардарын Хатылы нэһилиэгэр көһөрөн аҕалбыттар. Манна көрүөххэ сөп ат көнтөстөөх бас быатын, араас бэрэмэдэйдэри, туос иһиттэри, мас сундууктары о.д.а. Инникитин бу баай ампаар мала дьон көрүүтүгэр тахсарыгар үлэлэһиэх буоллубут. Бэрт кыһаллан харайыллыбыт маллары көрөн олус үөрдүбүт. Үйэлэртэн үйэлэргэ бэриллэн, өссө да уһун сылларга элбэҕи кэпсии, үөрэтэ турдун дьиэ кэргэн ытык мала.

•Норуот сомоҕолоһуутун күнэ – Россия биир саамай эдэр государственнай бырааһынньыгынан буолар. Ол эрэн, биһиги бу сэтинньи 4 күнүгэр бэлиэтиир түбэлтэбит буолбут кэмиттэн хас да үйэ ааста. Аан маҥнай 1649 сыллаахха ыраахтааҕы Алексей Михайлович алтынньы 22 күнүн (билиҥҥинэн сэтинньи 4 күнүн) бырааһынньык күнүнэн оҥорорго уураахтаабыт уонна Казанскай Таҥара Ийэтин иконатын күнүнэн биллэрбит. Бу икона 1612 сыллаахха нуучча норуотун сомоҕолоһуутун символынан буолбут. Ол туһунан кэпсээтэххэ, 16 үйэҕэ ыраахтааҕы Иван Грознай өлбүтүн кэннэ кини уола Федор I ыраахтааҕы престолугар олорбута уонна киниттэн оҕо хаалбатах. Итинэн өр сылларга салайбыт Рюриковичтар династиялара салайан бүппүтэ. Нуучча историятыгар аймал5ан (смута) кэмэ саҕаламмыта.
•Норуот Иван Грознай хайдах өлбүтэ биллибэт кыра уолун Дмитрийы бары өйдүүллэрэ, харыһыйаллара уонна баҕар тыыннааҕа буолуо диэн эрэнэллэрэ. Ону туһанан өлбүт уолунан кубулуммут «лжедмитрийдэр» баар буолуталаабыттара, маны тэҥэ боярдар (феодальнай кылаас үрдүкү баайдара) былаас былдьаспыттара. Аймалҕан кэмин туһанан Польша халабырдьыттара Россия тэбэр сүрэҕэр киирбиттэрэ. Уонна Москва Кириэмилин Станислав Жолкевскай салалталаах польскай-литовскай гарнизон икки сыл былдьаан олорбута. Кинилэр нуучча сирин ыраахтааҕытын католическай итэҕэллээх поляк хоруолун талар уонна Правительствоҕа бэйэлэрин дьоннорун олордор санаалаах этилэр. Нуучча норуота Москва эстэр буолла диэн ыксаан эрдэхтэринэ, патриарх Гермоген: “Сомоҕолоһуоххайыҥ!”, – диэн ыҥырыытын ылынан, староста Кузьма Минин уонна кинээс Дмитрий Пожарский салайааччылаах, Казанскай Таҥара Ийэтин иконатын туппутунан алтынньы 22 күнүгэр поляктары Москва куораттан үүрбүттэрэ. Мининнээх Пожарскай олус улахан аармыйаны кылгас кэм иһигэр хомуйбуттара. Манна араас араҥа дьон, бары омук сомоҕолоһон кыайыыны ситиспиттэрэ.
•Бу кэмҥэ Саха сирэ Россия састаабыгар киирэн эрэр кэмнэрэ этэ. Санатан эттэххэ, Саха сирэ Петр Бекетов Ленскэй острогун туруорбут сылыттан 1632 сыллаахтан Россия састаабыгар киирбитинэн ааҕабыт. Билигин кэпсээбит аймалҕан кэмин кэннэ Дойдуну чөлүгэр түһэриигэ күндү түүлээҕи бултааһын государственнай хааһына 20% толороро. Онтон сахалар дьаһаах быһыытынан күндү түүлээҕи биэрэллэрэ. Онон бу аймалҕан кэмин кэннэ Дойдуну чөлүгэр түһэриигэ саха норуота эмиэ кылааттаах.
•Бу бырааһынньыгы сэбиэскэй кэмҥэ Улуу Өктөөп революциятын суолталаан сэтинньи 7 күнүгэр парад тэрийэллэр этэ. Онтон бу күн Ил-эйэ күнэ диэн ааттанар буолбута. 2005 сылтан сэтинньи 4 күнэ – Норуот сомоҕолоһуутун күнэ диэн буолбута уонна албан ааттаах байыаннай кыайыыларга ананар ис хоһоонноммута.
•38 государство кыттыылаах Аан дойду бастакы сэриитигэр быһа холоон 1000-тан тахса саха кыттыбыта биллэр. Сэрии түмүгэр түөрт импиэрийэ суох буолбута: Россия, Австро-Венгрия, Осмаан уонна Германия импиэрийэлэрэ.
1917 сыллаахха Олунньутааҕы революция ыраахтааҕы былааһын суулларбыта, онтон Улуу Өктөөп революцията баайдар, буржуазия былааһын тохтоппута. 1922 сыл ахсынньы 30 күнүгэр Сэбиэскэй Социалистичскэй норуоттар холбоһуктаах государстволара (ССРС) Владимир Ильич Ленин салайааччылаах тэриллибитэ. Онтон Саха АССР 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр тэриллибитэ.
•1941 сыллаахха Аан дойду иккис сэриитэ саҕаламмыта. Оччотооҕу Советскай государство бары норуоттара – Орто Азия, Закавказье, Украина, Белоруссия, Молдавия, Прибалтика дойдуларын норуоттара биир Кыһыл Армияҕа барыта 34млн476тыһ700 киһи кыттан, агрессор-фашистскай Германия сэриитин утары турунан 1945 сыллаахха Улуу Кыайыыны ситиспиттэрэ. Аҕа дойду сэриитигэр аҥардас Саха сириттэн 62091 киһи ыҥырыллыбыта. Москваттан Берлиҥҥэ, Волгаттан Эльбаҕа диэри советскай саллаат бойубуой суолун барбыттара. Москва, Сталинград, Курскай, Ытык Ильмен күөллээҕи о.д.а. кыргыһыыларга харса суох, олохторун харыстаабакка сэриилэспиттэрэ. 2300 буойун уордьанынан, мэтээлинэн наҕараадаламмыта, 24 буойун Советскай Союз Геройунан буолбуттара. Биһиги Чурапчыбытыттан 2170 киһи сэриигэ кыттыбыта, мэтээллээх -165, уордьаннаах-130.
•Онтон 1979-1989 сылларга Афганистаҥҥа уонна 90-с сылларга Чечняҕа буолбут байыаннай операцияларга быһа холоон Саха сириттэн 2000-тан тахса киһи кыттыбыта. Күн бүгүн аҥардас биһиги Чурапчыбытыгар 38 бойобуой дьайыы бэтэрээнэ олорор.
•Билиҥҥи Украинаҕа буола турар байыаннай операцияҕа саха хоһуун уолаттара Ийэ дойдуларын көмүскүү сылдьаллар.
Оччоттон баччаҕа диэри саха норуота киэҥ Россия иэнигэр олорор 195 араас омугу кытары, биир санаанан түмсэн, Дойдубут туһугар эйэлээх, сайдыылаах олоҕу тутарга инники соруктары туруоран Ийэ дойдуларын көмүскүүллэр.