Андрей Андреевич Саввин 125 сааһыгар анаммыт, музей үлэһиттэрин күнүн чэрчитинэн ыытыллыбыт, улуустааҕы, оскуола оҕолоругар «Сыл бастыҥ экскурсовода-2021» күрэхпит түмүктэннэ. Семен Андреевич Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын, И.М. Павлов аатынан Чурапчы орто оскуолатын, С.К. Макаров аатынан Чурапчы гимназиятын, Н.Д. Субуруускай аатынан Болтоҥо орто оскуолатын уонна П.М. Васильев аатынан Соловьев орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ кыттыыны ыллылар, барыта 8 оҕо кытынна. 1 миэстэни ылла Тургунбекова Алина С.А. Новгород аатынан Чурапчы орто оскуолатын 7 кылааһын үөрэнээччитэ, салайааччыта Марфа Владимировна Чичигинарова, 2 миэстэ Иванов Дорофей П.М. Васильев аатынан Соловьев орто оскуолатын 5 кылааһын үөрэнээччитэ уонна 3 миэстэ Ксенофонтов Альберт Н.Д. Субуруускай аатынан Болтоҥо орто оскуолатын 6 кылааһын үөрэнээччитэ, салайааччыта Захар Егорович Егоров буоллулар. Бу тэрээһиммит дьиэ кэргэни түмэр, көҕүлүүр. Ол холобурунан буоллулар Петя, Женя Макаровтар, салайааччылара Любовь Семеновна. Кинилэргэ «Ини-бии кэскиллээх чинчийээччилэр» диэн анал аат иҥэрдибит.

Бу күрэх түмүгүнэн, кэнчээри ыччаппыт үйэтитии үлэтигэр умсугутуулаахтык, ситиһиилээхтик дьарыктаналларыттан олус үөрдүбүт. Күндү кыттааччыларбыт, төрөөбүт дойдугут, культураҕыт туһунан киэҥ билиилээх, кэрэ кэпсээннээх дьон буола улаатыаххыт диэн бигэ эрэллээхпит. Махталбытын биллэрэбит бары салайааччыларга, төрөппүттэргэ. Олус чаҕылхай үлэлэри көрдүбүт, кыттыбыт үлэлэри бу инстаграм страницабытыгар таһаарыахпыт.

   От ыйыгар Улуу тунах бүтэр (12 күн). Онон ыһыахтар тохтууллар. Окко киирии буолар. Отооһун – саха сүрүн үлэтэ. Окко киирэрэ эрдэттэн сэниэ ылан бэлэмнэнэллэр. Окко киирэн баран үс күн хаталлар. От ыйыгар күнү былытынан, үөнүнэн-көйүүрүнэг, кыылынан-сүөлүнэн, сиигинэн билгэлииллэр. От ыйын 20-с күнүгэр саары куйааһа бүтэр. Ый биир самыырдаах – от (Бөтүрүөп) самыыра, диир тыаллаах – от саарар тыала. От ыйа тохсунньу ыйга тэҥнэһэр. (Сахалыы Бикипиэдьийэттэн )

Самаан сайын саҕаланыыта сахалар биир кэтэһиилээх ыраһынньыктара Ыһыах буолар. Ыһыах  былыргыттан сахалар итэҕэллэрин уонна сиэри-туому кытта ыкса сибээстээх. Уруулуу омуктары ылан көрөр буоллахха, холобур биһиги эрабыт иннинээҕи кэмҥэ гуннар сайын саҕаланыытыгар халлааҥҥа, сиргэ, иччилэргэ уонна өбүгэлэригэр анаан бырааһынньык тэрийэллэр эбит. Моҥгуоллар уонна хакаастар эмиэ биһиги курдук Урус сара уонна Тун Айран диэн сайыны көрсүү быраһынньыктарын ыыталлар эбит. Ол бырааһынньыктар биһиги ыһыахпытыгар үгүс майгынныыр өрүттэрдээхтэр. Кымыс иһиитэ, алгыс уонна араас өбүгэ оонньуулара.

А.А Саввин бэлиэтээһининэн «Былыр сылларга сайын устатыгар үс боччумнаах ыһыах ыһыллар эбит:

1. Көр ыһыах;
2. Тунах ыһыах;
3. Бар ыһыах;

Көр ыһыах саас ыһыллар эбит, от-мас көҕөрүүтэ, көтөр-сүүрэр ситэн кэлиитигэр, сылгы-ынах төрөөн ситиитигэр. Ол үөрүүтүгэр, сайын бастаан көрсүүтүн үөрүүтүгэр ыһыллар ыһыах эбит. Саар Көстөкүн саҕана. Бу ыһыах кыра ыһыах аатырар. Кымыс эрэ иһэр ыһыах. Кымыстан ураты бу ыһыахха көннөрү саха аһыыр аһа аһанар эбит, ааттаах, аналлаах астартан арыылаах суорат бу ыһыахха сиэммэт эбит. Дьэ итинэн ураты Көр ыһыахха ойуун алгыһа баар буолар эбит.

Тунах ыһыах. Бу ыһыах ыһыллар кэмигэр аныгы ахсаанынан Бөтүрүөп саҕана. Бу бириэмэҕэ саха аһа-үөлэ ситэн, төрүүр төрүөх бука барыта төрөөн бүтэн, сүүрэр-көтөр бука барыта ситэн төрүүр. Балык ыан бүтэр. От-мас симэҕэ ситэн, ол үөрүүтүгэр ыһар ыһыах эбит. Бу ыһыахха кымыс иһиллэр, арыылаах суорат сиэнэр, сүөһү киэнэ саамай улахана, үчүгэйэ

өлөрүллэр, саамай улахан малааһын буолар. Бу ыһыах эбиһээт ойууннаах буолар. Онон бу Тунах ыһыах диэн саха ыһыаҕын саамай улахана буолар эбит. Бу ыһыахха туох баар дьон туран сылдьар ыһыахтара эбит.

Бар ыһыах ыһыллар эбит күһүн. Аныгы ахсаанынан Сэмэнэп саҕана. Бу ыһыахха син тунах ыһыахха аһыыр-сиир, оонньуур-күлэр курдук, син биир. Алгыс алҕанар эбит, ол гынан баран суолтатата,  ыһыах орото, Көр ыһыах аннынан ыһыах эбит.»[1].

Онон ыһыах сүрүн бэлиэлэригэр кыратык тохтуохха: Түһүлгэ сэргэтэ – ыһыах сэргэлэрэ. Киһи үрдүгүн саҕа икки эбэтэр үс баҕананы моойдорун аннынан курдары үүттээн кымыстаах сири холлоҕоһу ыйыырга анаан сул маһынан туорайдыыллара. Биир суолталаах тэрилтнэн  чэчир буолар – эдэр хатыҥ кэрдэн киллэрэн ыһыахтыыр сири киэргэтэллэр. Сахалар итэҕэлинэн хатыҥ Аал Луук Маһы кытта дьүөрэлэһэр. Чэчири дьэрээкээн гына саламанан киэргэтэллэр. Саламаны «Күн  сырдыгын сылааһа иҥмит, алгыс  түспүт миэстэтин  дьоҥҥо-сэргэҕэ  туһулаан көрдөрөр бэлиэ»[2] быһыытынан ылыналлар.

Ыһыах биир күүтүүлээх дьон сэҥээриитин тардар кэмэ ат сүүрдүүтэ, илии-атах оонньуулара буолаллар. Былыр кыайыылаах мүһэнэн бириэмиэлииллэрэ. Ураһа – «Туос  ураһа – сахалар сайын олорорго анаан туоһунан эркиннээн оҥостор тутуулара. Ураһа туоһа хас да хос буолар. Тэлэмэс туоһу сымнатан, бөҕөргөтөн улахан барҕарахха уган, ууга оргутан, тус-туспа тусаһалары тигэн, ураһа маһыгар ис уонна тас өттүттэн саба баайаллар[3]. Оһуохай –  сахалар былыргы үҥкүлэрэ. «Сиэри-туому тутуһууну кытта ситимнээх. Былыргы сахалар аан дойдуну көрүүлэрэ бу үҥкүү хамсаныыларын нөҥүө биллэр. Сахалар сиэр-туом тутуһар сүрүн бырааһынньыктара ыһыах үҥкүүтэ суох былыр да быйыл да ааспат. Оһуохай битиини кытта «күн улууһун дьонун» сүрүн үҥкүүлэрэ этэ. Үҥкүү сиэригэр-туомугар киһи, айылҕа уонна куйаар (космос) биир тиһиликкэ киирэллэрэ көстөр»[4].

Ыһыах кэмигэр дьон ыраас-сырдык санаалаах, үөрэ-көтө кэлэллэр, бу күн кырааннаах кыһын кэнниттэн дьоҥҥо-сэргэҕэ үрдүк айыылартан уйгу-быйаҥ алгыһа түстэнэр.

Ыһыах кэмэ хас биирдии киһиэхэ ытык кэм буолар. Былыргыттан бу кэмҥэ сэрии сэптээх сылдьыы табыллыбат. Бу ытык күн ыһыахха кэлбит уустар баар-суох бөҕөстөрун күүстэрин-уохтарын, сымсаларын холоһон көрөллөр.

Ити курдук Ыһыах сахаларга үйэлэртэн үйэҕэ саҥа сылы уруйдуур, эйэни, итэҕэли холбуур, өбугэлэрбит үтүө үгэстэрин кытта ситимниир. Урааҥхай саха баарын тухары Ыһыах куруутун баар буолохтун!

[1]А.А. Саввин аатынан Чурапчытааҕы этнография уонна история музейа.  Саха төрүт өйүн-санаатын чинчийээччи, учуонай Андрей Андреевич Саввин. Дьокуускай: Алаас,2016, с. 67

[2] https://sah.wikipedia.org/wiki/Салама

[3] Саха төрүт өйдөбүллэрэ:Быһарыылаах ойуу тылдьыт/авт.-сост. М.Е. Баразхова. – Дьокуускай: Көмүөл,т.1.- 2014, с. 20

[4] https://sah.wikipedia.org/wiki/Оһуохай

В Якутском музее им. Ем. Ярославского открылась выставка
Сегодня, 16 декабря 2020 в Якутском государственном объединенном музее истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского открылась выставка «Чурапчинский улус: сохраняя наследие, продолжая традиции», посвященная 100-летию образования Якутской АССР и 90-летию образования Чурапчинского улуса.
Организаторами выставки являются Чурапчинский музей истории и этнографии им. А.А. Саввина и Якутский государственный объединенный музей истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского.
Экспозиция знакомит посетителей с богатой историей и культурой Чурапчинского улуса с момента основания до сегодняшних дней. На выставке представлены интересные материалы, рассказывающие достижения улуса в области сельского хозяйства, культуры и искусства, здравоохранения и образования. Также показаны уникальные экспонаты, такие как серебряный комплект женских украшений XIX в., созданный мастером ювелиром У.Е. Платоновой – Уус Ылдьаана, иконы якутского самородка И.И. Сивцева – Мытыйыкы, старинные печати, кортик именной в ножнах XVIII в., принадлежавший предку члена Совета Федерации Е.А. Борисова, письменный набор писателя С.С. Яковлева – Эрилик Эристиин, картина народного художника А.П. Мунхалова, старинный телеграфный аппарат, принявший телеграмму от В.И. Ленина и многое другое. Отдельный раздел экспозиции посвящен первому якутскому ученому-лингвисту, создателю якутского алфавита С.А. Новгородову, историку, д.и.н., профессору Г.П. Башарину, д.ф.-м.н., лауреату Ленинской премии, заслуженному деятелю наук ЯАССР Д.Д. Красильникову, легендарному участнику ВОв, артиллеристу Г.Д. Протодьяконову, выдающемуся тренеру, педагогу Д.П. Коркину, российскому государственному и политическому деятелю, главе РС(Я) с 2014 по 2018 гг., члену Совета Федерации Е.А. Борисову и другим ярким представителям якутского народа родом из Чурапчинского улуса.

2019 сылга Алтынньы 4 күнүгэр музей быыстапкалыыр саалатыгар дьоһун тэрээһин буолла. Биһиги музейбыт сылын аайы «Дьиэ кэргэн ытык мала» диэн ааттаах быыстапка-бырайыагы тэрийэн ыытар. Быыстапка сыала-соруга улууспут дьоһун-мааны дьиэ кэргэттэрин төрүттэриттэн-уустарыттан хаалбыт, күн бүгүнүгэр диэри кичэллик ууран илдьэ сылдьар күндү малларын дьоҥҥо-сэргэҕэ сырдатан, холобур гынан Чурапчыбыт улууһун олохтоохторугар көрдөрүүгэ таһаарыы. Бырайыак чэрчитинэн бүгүн, үөрэҕи-сырдыгы тарҕатар аналлаах Учуутал күнүн көрсө, элбэх оҕону үөрэппит, үтүөҕэ-кэрэҕэ уһуйбут Чурапчыбыт улууһун биир тарбахха баттанар кырдьаҕас учуутала, Саха Республикатын үөрэҕириитин Бочуоттаах үлэһитэ, Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, Чурапчы улууһун норуотун маастара САННИКОВА АГРАФЕНА ИГНАТЬЕВНА «Ытык саас. Дьоһун олох» диэн ааттаах анал быыстапкатын аһылыыта буолла. Аграфена Игнатьевна үөрүүтүн үллэстэн, талаанын сэргээн оҕолоро, сиэннэрэ, улуус, нэһилиэктэр дьаһалталарын, үөрэх, культура управлениетын, түөлбэлэр салайааччылара, улуус дьахталларын, бэтэрээннэрин сэбиттэрэ, араас сылларга алтыспыт дьүөгэлэрэ, үөлээннээхтэрэ, үөрэппит оҕолоро кэлэн эҕэрдэ тыл маанытын, баҕа санаа бастыҥын анаатылар. Тэрээһини ыллан-туойан Чурапчытааҕы А.П.Гоголев аатынан Оҕо искусствотын оскуолатын үөрэнээччилэрэ киэргэттилэр.

Аграфена Игнатьевна 1930 сыллаахха кулун тутар 21 күнүгэр Дьокуускай куоракка төрөөбүтэ. 1953 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институту бүтэрэн математика уонна физика учуутала буолбута. Үлэтин Абый оройуонун Дружина, Муҥурдаах оскуолаларыттан саҕалаабыта. Үс сыл устата таһаарыылаахтык үлэлээн 102 оҕону үөрэппитэ.

1959 сылтан 1984 сылга диэри, 24 сыл устата А.Е.Кулаковскай аатынан Чурапчы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар айымньылаахтык, үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Үөрэнээччилэр сөбүлүүр, төрөппүттэр ытыктыыр учууталлара Чурапчыга 605 оҕону үөрэппитэ. Олоҕун отут сылын оскуолаҕа анаабыта. Кини 97 үөрэнээччитэ учуутал идэтин талбыттара. 1 наука доктора, 5 наука кандидаттара тахсыбыттара.

Аграфена Игнатьевна үөрэнээччилэрэ норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар, общественнай-политическай үлэ араас хайысхаларыгар, ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кинилэр ортолоругар биһиги киэн туттар биир дойдулаахпыт, Саха Республикатын Ил Дархана Егор Афанасьевич Борисов, Ил Түмэн депутаттара Иван Данилович Черов, Валентин Борисович Кайгасов, Альбина Иннокентьевна Поисеева, Саха Республикатын бастакы спикера Николай Иванович Соломов уо.д.а. Үгүс үөрэнээччилэрэ үлэлэригэр ситиһиилээхтик бочуоттаах ааттары, наҕараадалары ылбыттара. Олоххо, үлэҕэ ситиһиилэригэр учууталларыгар барҕа махтал тылларын этэллэр, сүрэхтэрин сылааһын аныыллар.
Аграфена Игнатьевна 1955 сыллаахха тохсунньу 13 күнүгэр Сивцев Капитон Ивановичтыын ыал буолбуттара, 5 оҕоломмуттара. Билигин 12 сиэн, 5 хос сиэн тапталлаах эбээтэ буолан бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.
Норуот маастара, иис бары көрүҥүнэн дьарыктанар. Нэһилиэккэ, улууска, республикаҕа үгүс быыстапкаларга, конкурстарга ситиһиилээхтик кыттар. Чурапчыга 80-с сылларга «Бэйбэрикээн» дьахталлар бастакы түмсүүлэрин тэрийэн уон сыл салайбыта. Ол үгэс күн бүгүн салҕанар, эдэр талааннар көлүөнэ утумун салҕаан Чурапчы аатын улахан көрүүлэргэ дорҕоонноохтук ааттаталлар.
Бүгүҥҥү быыстапкаҕа Аграфена Игнатьевна дьиэ кэргэнин ытык маллара туруордулар. Ол курдук кини тикпит таҥастара, тус бэйэтэ сөбүлүүр дьарык оҥостон түһэрбит история араас кэрдиис кэмнэрин кэрэһэлиир хаартыскалара.
Аграфена Игнатьевна сотору кэминэн, 2020 сыл кулун тутарга 90 сааһын бэлиэтээри бэлэмнэнэр. Дьоһун саастаах ытык киһибитигэр баҕарабыт оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин тапталларынан угуттанан этэҥҥэ сылдьарыгар.